معرفی و نقد کتاب ((جهاد الشیعه فی العصر العباسی الاول))

نقش تشیع در باروری فرهنگ اسلامی و شکل دهی شاکله تمدن اسلامی, برجسته و غیر قابل انکار است; تشیع خصوصا با تنوع فرقه ای خود و سه مذهب عمده اثنی عشریه و اسماعیلیه و زیدیه, نقش محوری و اساسی در تحولات سیاسی, اجتماعی و فرهنگی اواخر دوره اموی و استقرار خلافت عباسی تا پایان عصر اول خلافت داشته است. این نقش در عصر اول عباسی در قالب نهضت ها و جنبش های نظامی; تشکیل حوزه های علمی, تعالیم مخفی و سازمان دهی فرقه ای تبلور یافت; که در این میان قیام ها و نهضت های متوالی شیعیان زیدی, مسئله اصلی خلفای عصر اول عباسی بود و تمام هم و توان ایشان را متوجه خود کرده بود. این حرکت ها و قیام ها نقش برجسته ای در شکل دهی به جریان های تاریخی عصر مذکور داشته است. با این وصف, جای تعجب است که پژوهشی به زبان فارسی راجع به نهضت های شیعی این دوره, موجود نیست و خلإ بزرگی در این مقطع مهم و طولانی تاریخ اسلام وجود دارد. کتاب جهاد الشیعه فی العصر العباسی الاول تإلیف دکترسمیره مختارلیثی از اساتید و دانش پژوهان مصری(2) تنها پژوهش مستقل عربی در این باره است که به خاطر قوت و استحکام علمی و رعایت استانداردهای تحقیق, در سال 1363 ه' . ش برای جبران این کمبود و نقیصه در تاریخ اسلام, در ایران چاپ و نشر شد. موضوع کتاب جهاد الشیعه فی العصر العباسی الاول بررسی و تجزیه و تحلیل نهضت ها و جنبش های سیاسی و نظامی و عقیدتی شیعیان از آغاز خلافت عباسیان تا پایان عصر اول عباسی (سال 232ه' . ق) است, لیکن نهضت های شیعی از سال 100ه' . ق به بعد را نیز به عنوان زمینه ها و بستر حرکت های عصر عباسی به تفصیل مورد بحث و مداقه قرار داده است. دکتر لیثی معتقد است: مفهوم جهاد شیعه تعبیری راستین از روح و جوهره تشیع است که این جوهره در گونه های مختلف جهاد مستمر نظامی, دینی, فکری و اجتماعی شیعه تجلی یافته است, لیکن تعالیم و اندیشه های اعتقادی شیعه به شکل جنگ های مسلحانه در تاریخ تبلور یافته است.(3) از این جهت نویسنده, محور بخش ها و فصل های کتاب را نهضت ها و قیام های شیعی در عصر مذکور قرار داده و به رغم این که ایشان حیات فکری, دینی, علمی و اجتماعی شیعه را از صور جهاد شیعه تلقی می کند, به فرقه هایی از شیعه که فاقد تحرک نظامی بوده, لیکن از حیات فکری و فرهنگی برجسته ای برخوردار بوده اند, در حاشیه و در رابطه با حرکت های انقلابی شیعه می پردازد. دکتر لیثی با استفاده از حجم انبوهی از منابع(4) و با نگاهی تحلیلی و فلسفی به تاریخ و با استنادات دقیق و جامع و چینش منطقی و محققانه و با نثری ساده و روان و جذاب, به دور از اغلاق و پیچیدگی, به بازآفرینی تحسین برانگیزی از تاریخ جنبش ها و نهضت های شیعی در بستر حیات سیاسی, دینی و فکری جهان اسلام در دوره مذکور پرداخته است. وی در این کتاب در صدد است که اثبات کند جهاد شیعه, زاده آزادی رإی و عقیده در تفکر اسلامی است که توانسته است نقش برجسته ای در باروری و تعالی تمدن اسلامی داشته باشد. شکل گیری دولت فاطمیان و ثمرات علمی ـ فرهنگی این دولت, بخشی از این نقش می باشد.